Xây trên gò Rùa ở phía nam Hồ, từng là nơi câu cá giải trí của vua quan triều Lê Tầng dưới vốn là đình Tả Vọng, di tích cũ do Trịnh Giang xây từ thế kỳ 18.
Hồ Gươm im bóng Tháp Rùa
Ánh đèn soi tỏ mái chùa Ngọc Sơn
Đài Nghiên, Tháp Bút chưa mòn...
Tháp Rùa gắn bó với Đền Ngọc Sơn trở thành một cảnh quan ngoạn mục tô điểm cho Hồ Gươm.
Sự tích Tháp rùa
[You must be registered and logged in to see this image.]
Có một câu chuyện lịch sử "không hay lắm" về ngọn tháp biểu tượng của Thủ đô ta, mà dẫu nhiều người biết, nhưng chẳng ai muốn nói ra, hoặc có nói thì cố tránh đi theo cách khác. ấy là câu chuyện về lai lịch của tháp Rùa (Hồ Gươm). Nói thẳng ra thì, từ sách Cổ tích và Thắng cảnh Hà Nội đến sách Lịch sử Thủ đô Hà Nội đều chép rằng đó là nơi Bá hộ Việt gian Bá Kim xây lên để táng mả bố vào đó(!) (vì gò Rùa là gò đất "vạn đại công khanh").
Thế nhưng, tại hội nghị thông báo khảo cổ học vừa qua (từ ngày 24-25/9), những tư liệu mới về tháp Rùa mà nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc công bố đã đưa ra một cách nhìn khác. Và dẫu rằng, mục đích xây nên nó vẫn còn là một bí ẩn, nhưng còn bao nhiêu chuyện khác đáng lưu ý... Dưới đây là cuộc trò chuyện với nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc:
Cả 2 cuốn sách nói trên đều kể lại câu chuyện ly kỳ về việc xây tháp Rùa gắn liền với "hành trạng" của Bá Kim. Để được táng hài cốt bố mẹ vào gò Rùa, Bá Kim đã xin quan thầy cho xây tháp để làm hậu chẩm (gối đằng sau) cho chùa Báo Ân (lúc đó chưa bị phá). Nhưng kết cục, một bàn tay bí mật đã quăng hài cốt bố mẹ ông ta xuống hồ, chỉ còn 2 cái quách rỗng...
Thực ra, cụ Doãn Kế Thiện (tác giả Cổ tích và Thắng cảnh Hà Nội) có lẽ chỉ là kể theo truyền thuyết dân gian, có gia giảm thêm bớt. Vì là truyền thuyết nên không ít chi tiết không chính xác. Như bảo rằng Bá hộ Kim xây tháp để làm "hậu chẩm" (tức cái gối) cho chùa Báo Ân thì sai. Bởi lẽ chùa này nhìn ra hồ. Gò Rùa ở trước mặt chùa, chỉ có thể làm minh đường, làm án mà thôi. Nếu nói theo thuật phong thủy thì gò Rùa hình tròn tức hình con kim, như vậy chỉ có thể là Kim tinh tác án (sao Kim làm án) chứ không thể là "hậu chẩm" được.
Hoặc như sách chép rằng "tới thăm hồ, đứng xa trông ngắm ba chữ "Tả Vọng Đình" vẫn ẩn hiện" cũng là không đúng. Vì khắp bốn mặt tháp, cả ngoài lẫn trong đều không có 3 chữ này. Chỉ ở mặt Đông, trên tầng đỉnh có 3 chữ Quy Sơn Tháp nhấn trên tường vôi, song đứng trên bờ, ngay sát hồ cũng không sao nhìn thấy được. Một số chi tiết về các nhân vật lịch sử liên quan đến chuyện xây tháp cũng không chính xác...
Có thể có một số điểm chưa thật khớp vớí lịch sử, nhưng câu chuyện Bá hộ Kim xây tháp Rùa để táng hài cốt cha mẹ cũng khó phủ nhận được?
Điều quan tâm trước tiên của tôi là lai lịch của nhân vật này. Tôi đã được bác sĩ Nguyễn Thìn, giáo sư đầu ngành sản khoa Bệnh viện C Hà Nội là cháu 5 đời của ông Bá Kim, thuộc chi trưởng, cho xem gia phả. Ông Bá Kim tên thật là Nguyễn Hữu Kim (1832-1901), là một hào mục của làng Cựu Lâu (tức khu vực Tràng Tiền, Hàng Khay ngày nay) được hàm Bá hộ (hàm thấp trong quan chế). Ông có một cửa hiệu bán hàng khảm tên là Vĩnh Bảo. Do có cộng tác với người Pháp trong những ngày đầu chúng chiếm đóng Hà Nội nên theo tài liệu của Dumoutier, trong tập sách Les Pagodes De Hanoi (in năm 1887) thì hoạn lộ của Bá Kim như sau: "Viên quan xây tháp Rùa, trước đây 3 năm làm Tri phủ Thường Tín, rồi về làm Thương biện phủ Hoài Đức, sau dính vào một vụ chính trị, nên năm 1886 bị cách chức và quản thúc ở Hà Nội".
Tuy ông giúp việc cho thực dân song lại có một con gái tham gia phong trào nhân dân Hà Nội chống Pháp. Và có lẽ vì vậy mà ông đã bị Pháp nghi kỵ nên cách chức như những thông tin mà Dumoutier đã nêu trên. Theo lời kể trong gia đình thì quả là một bà con gái của nhà phú hào này có tham gia chống Pháp, tên bà là Khuê. Trong tiểu thuyết lịch sử Bóng nước Hồ Gươm, nhà văn Chu Thiên đã lấy bà làm nguyên mẫu, để xây dựng nhân vật "cô Xuyến" đáng mến...
Ông Kim còn có một người cháu nội là ông Nguyễn Ngọc Vũ (1908-1032). Ông Vũ từng là Bí thư Thành ủy chính thức đầu tiên của Đảng bộ Hà Nội Đảng Cộng sản Đông Dương và hy sinh trong nhà tù Hỏa Lò năm 1932.
Có nghĩa là, trong quá trình lật lại tư liệu lịch sử, ông thấy có nhiều tư liệu mới liên quan đến nhân vật xây tháp Rùa?
Theo tài liệu mà tôi tìm được, ông Bá Kim còn là ngưới đứng ra chôn cất cho cụ Hoàng Diệu khi Hà thành thất thủ, theo lời kể của một người trong cuộc thời kỳ này là ông cử Tốn tức võ cử nhân Nguyễn Đình Tốn giữ chức suất đội hộ vệ tổng đốc Hoàng Diệu. Trên tạp chí Tri tân số 183 (ra ngày 21/4/1945), ông Nguyễn Tường Phượng có phỏng vấn ông cử Tốn khi đó đã ngoài 90 tuổi song vẫn rất minh mẫn. Ông kể, khi thành đã bị phá, trong hàng phố được tin quan Tổng đốc tuẫn tiết rất thương xót. Ông Thương Kim là một thân hào, cùng dân hàng phố góp tiền mua áo quan đem chôn ở gần miếu Trung Liệt". Như vậy là ông Thương Kim (chính ra phải nói là ông Bá Kim vì khi đó ông chưa là Thương biện), là người đứng ra tổ chức chôn cất cho cụ Hoàng Diệu. Nên nhớ lúc đó, các quan lại cao cấp kế cận Hoàng Diệu kẻ thì trốn trong hành cung, nhịn đói ba ngày rồi ra hàng Pháp như Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng, kẻ thì bỏ trốn lên Sơn Tây như Bố chính Phan Văn Tuyển, kẻ thì mưu tính ra ôm chân Pháp như án sát Tôn Thất Bá, chẳng ai nghĩ đến việc mai táng cho cụ Hoàng. Việc một ông Bá hộ đứng ra tổ chức chôn cất cho cụ Hoàng có một ý nghĩa nhất định...
Thế còn chuyện ông Bá Kim đã bí mật táng hài cốt cha mẹ vào gò Rùa?
Đó chỉ là một truyền thuyết dân gian, không có một tư liệu thành văn nào. Vậy hãy cứ coi là truyền thuyết, chứ chưa thể coi là sự thật lịch sử được.